Vào những thập niên 60 đến 80 của thế kỷ trước, các cửa hàng vẽ truyền thần rất nhiều ở Hà Nội. Đi dọc những dãy phố Hàng Ngang, Hàng Đào, Hàng Đường…, có nhiều gia đình hành nghề truyền thần. Khách hàng ngày đó thường mang những tấm ảnh cũ, mốc thậm chí rách nát… đến cửa hàng nhờ họa sĩ vẽ lại, nên được coi là cách hồi phục ảnh hiệu quả nhất, vì giấy vẽ truyền thần không bị ẩm, không ố khi thời tiết ẩm thấp và được vẽ bằng muội than, bảo quản tốt hơn giấy ảnh. Họa sĩ truyền thần đòi hỏi phải bền chí và kĩ càng. Để hoàn tất xong một bức chân dung phải mất ba đến bốn ngày. Nhiều khi phải thực hành những tấm ảnh nhỏ cỡ 6 x 9cm mà khách hàng lại yêu cầu tách một trong số người chụp chung trong ảnh để vẽ thành chân dung. Họ phải dùng kính lúp để soi từng chi tiết sao cho xác thực để vẽ thật giống người trong ảnh. Vẽ truyền thần, điều then chốt là nắm bắt được cái hồn trong ảnh. Ngoài mô tả “giống”, người vẽ bằng những nét bút tài hoa, tinh tế, còn phải mô tả được cái “thần” của nhân vật, từ ánh mắt đến khóe miệng. Những khách hàng khó tính thường tìm đến những họa sĩ già, có kinh nghiệm và tay nghề cao. Hiểu tâm lý khách, nhiều cửa hàng lúc nhận việc thường người họa sĩ chính, có tuổi cao tiếp khách hàng, sau đó đưa cho con hoặc cháu vẽ. Họ làm như thế vừa để giảm tải công việc cho chính mình, vừa để đào tạo cho con cháu được nâng tay nghề. Khi trả hàng, nếu khách hàng chưa chấp thuận thì họa sĩ có tay nghề cao trực tiếp chỉnh sửa lại cho đến khi đạt yêu cầu mới thôi. Theo các họa sĩ, cái khó nhất khi truyền thần là vẽ râu tóc hoặc mắt. Vẽ râu, tóc phải mềm mại, nếu tay nghề “non” vẽ râu nhìn cứng như cọng rơm. Đầu tư cho đồ nghề để vẽ truyền thần rất đơn giản, chỉ cần một giá vẽ, ít giấy trắng trô-ki, kẹp giấy, bút chì mềm, tẩy… là có thể hành nghề được. Phần lớn nghề vẽ truyền thần đều là cha truyền con nối vì trong các trường mỹ thuật không dạy loại hình nghệ thuật này. Trước đây, Hà Nội còn có cả cộng tác xã truyền thần ở Phố Huế. Các xã viên làm việc theo dây chuyền. Người chuyên phác thảo, người thì vẽ tóc, người thì chuyên vẽ mắt… nhưng cửa hàng này tồn tại không bao lâu vì không lôi cuốn nhiều khách bởi nghề truyền thần là công việc mang tính độc lập và sáng tạo cá nhân chủ nghĩa.
Mai một trước cơn bão “số hóa” bây giờ ở Hà Nội chỉ còn thưa thớt một vài người bám trụ với nghề vẽ truyền thần. Các dãy phố cổ như Hàng Ngang, Hàng Đường, nay chỉ còn sót lại đôi ba cửa hiệu, phải kể đến là ông Nguyễn Bảo Nguyên (số 47 phố Hàng Ngang), ông Trần Thịnh (số 24 Hàng Đường)… Cái thuở ban sơ, khi không được coi là một môn sáng tạo nghệ thuật, những người vẽ truyền thần bước vào nghề với không ít cay đắng. Để thành thạo tay vẽ, người vẽ phải khổ luyện chí ít 3-4 năm, thậm chí là cả đời, nhưng họ không được coi là họa sỹ, mà chỉ là một người “thợ truyền thần”. Họa sỹ Nguyễn Văn Len - một trong những bậc kỳ tài về vẽ truyền thần nức danh ở xứ kinh kỳ. Ông có một bộ sưu tập khổng lồ các tác phẩm về các danh nhân của giang sơn như Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, họa sỹ Trần Văn Cẩn, nhạc sỹ Văn Cao, nhà văn Nguyễn Tuân, Thạch Lam… Ít ai biết khi sinh thời ông đã vật lộn với đủ thứ nghề trước khi đến được với nghề vẽ truyền thần. Trải qua một cơn tai biến, sức khỏe ông sụt giảm, đành dang dở nghiệp vẽ. Những người vẽ truyền thần tài ba cùng thời với ông giờ cũng đã bước vào tuổi xưa nay hiếm, tuần tự bước vào ngưỡng cửa chung cục của thế cuộc. Không còn truyền nhân, khi kỹ thuật phục chế ảnh và chỉnh sửa đồ họa dần dần thay thế những nét vẽ thủ công, nghề vẽ truyền thần cũng đứng trước mối đe dọa. Phải trước đây, để phục dựng lại bức ảnh của người quá vãng, người ta thường thuê họa sỹ vẽ truyền thần thì nay hoàn toàn có thể tái hiện một bức ảnh tranh chóng vánh và hiệu quả tốt nhờ vi tính với ưu điểm nhanh, rẻ, thuận tiện. Trước cơn bão “số hóa”, những nét tinh hoa của nghệ thuật truyền thần cũng bởi thế dần dần chìm vào lãng quên. Những tuyệt tác bằng muội than trên chất liệu giấy trô-ki nhám kỳ công, kĩ càng lại dễ bị lẫn lộn trong những bức đồ họa, hay cả những chân dung bình thường. Phải trước kia, những bức vẽ truyền thần ra đời nhằm mục đích chính là dựng lại chân dung những người quá vãng, để thờ hoặc lưu giữ trong gia đình thì nay, lối vẽ truyền thần cũng đã biến hóa, đổi thay không ít. Nhiều thợ vẽ non tay, hay thiếu gì những địa chỉ trên mạng sẵn sàng đáp ứng nhu cầu vẽ chân dung hay hình những người nổi danh với giá thành rất rẻ, nhưng hầu như thường có giá trị đáng kể. Những người còn đau đáu với nghề như ông Bảo Nguyên chỉ biết lắc đầu chán chường. Cửa hiệu vẽ truyền thần của ông chỉ còn một đôi khách nước ngoài tới lui. Ngay cả sự hiếu kỳ trước nghệ thuật vẽ độc đáo giờ cũng gần như biến mất. MAI ANH |
Thứ Tư, 31 tháng 7, 2013
Nghề tin truyền thần thất truyền
