TS Trần Hữu Tá viết
Văn Bảy Thể thao & Văn hóa. Nhưng với Nguyễn Trường Tộ thì không. Có thể đó là sự xúc động về lòng yêu nước tâm thành nồng hậu của người đã khuất. Bìa sách Nguyễn Trường Tộ với triều đình Tự Đức Theo TS Giáp Văn Dương, cùng thời và cùng tư tưởng canh tân với Nguyễn Trường Tộ, nhưng Fukuzawa Yukichi (1835-1901) đã thành công oắt vì bối cảnh xã hội Nhật Bản đã sẵn sàng cho điều này từ lâu.
Thảm kịch lớn lao ấy thường nhật ra có thể nhấn sâu những con người nặng lòng với giang sơn vào tình trạng trầm cảm, u uất, bế tắc. Bằng cách bám sát vào nhiều nguồn sử liệu và tài liệu, nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu đã chỉ ra rằng việc quy kết Nguyễn Trường Tộ “tay sai, bán nước” là quá ấu trĩ. Lật giở lại hành trình tri thức và thái độ khoa học của Nguyễn Trường Tộ, sách không chỉ chứng minh được nhân kiệt vượt bậc, tư duy táo bạo, quan điểm cấp tiến, cải cách… mà còn gián tiếp cho thấy lý do tại sao ông bị cô lập.
Và ông khẳng định: “Giờ đây, trong cảnh ngộ sơn hà đang quyết tâm đổi mới, tự cường, khắc phục nguy cơ tụt hậu, đọc lại tập Điều trần của Nguyễn Trường Tộ, tin rằng mỗi trí thức cao cấp cũng như mỗi bạn đọc bình thường đều sẽ có những cảm nhận đặc biệt. Để qua đây, sách một lần nữa cho thấy sự nhớ tiếc của hậu bối với tiền nhân, bởi tư tưởng của Nguyễn Trường Tộ mà được áp dụng ngay đương thời thì tình thế của Việt Nam đã có nhiều đổi thay lớn lao.
Yêu nước nhưng không được giúp nước vượt qua đại họa ngoại xâm; thực thụ có nhân tài xuất chúng nhưng vấp phải vật cản quá lớn - sự trì trệ thủ cựu, dị ứng với chủ trương duy tân, tự cường của triều đình Tự Đức và sự ngờ dằng dai của họ với những người tin theo Kitô giáo. Ông đã mô tả một phẩm chất đáng tôn trọng: sự kiên trì kiên nhẫn - nhẫn nại đến mức phi thường” – PGS.
Tác phẩm Nguyễn Trường Tộ với triều đình Tự Đức (NXB Trẻ, 2013) của Nguyễn Đình Đầu, với nhiều sử liệu khả tín, là một công trình đi theo hướng hăng hái này. Dường như ông không phải viết bằng mực bình thường mà bằng máu từ chính trái tim mình - một trái tim luôn quặn thắt trước tình hình ngày càng bi đát của đất nước”.
Như tựa đề, sách gồm hai câu chuyện song hành, một là về nhà cải cách bất thành Nguyễn Trường Tộ, một là về triều đình nhà Nguyễn thời vua Tự Đức, vốn khá thủ cựu, lạc hậu.
